تحلیل گفتمان سیاسی ـ اجتماعی رابطة عاشق و معشوق در غزلیات سعدی

در ادبیات عاشقانة سبک عراقی به­ویژه در غزلیات سعدی از جفای معشوق و خواری عاشق در برابر او، بسیار صحبت می‌شود. عشق در ادبیات فارسی مقدّس است؛ اما گاه به مانعی در راه عاشق تشبیه می­شود. پرسش این پژوهش آن است که آیا ورای این­گونه مضامین، مفاهیم و مقاصدی فراتر از عشق زمینی وجود دارد. در پاسخ به این سؤال، یک‌چهارم غزلیات سعدی بر اساس تحلیل گفتمان سیاسی‌ـ‌ اجتماعی بررسی شد. در نتیجۀ آن می‌توان دریافت در این­گونه مضمون­سازی‌ها، معشوق، نمادی از پادشاهان مستبد و شاعر، نمایندة ملّت است که در برابر جفا و بیداد، فریاد اعتراض برمی‌آورد. استعارة عشق به ‌‌منزلة مانع به تعارض گفتمان عاشق و معشوق دلالت می‌کند و به ‌­منزلة دام، نشان‌دهندة تلاش معشوق برای تسلّط همه‌جانبه بر عاشق است. این تصویر با انگارة ارباب‌ ـ ‌رعیّتی یا شبان ـ ‌رمگی میان حکومت‌کنندگان و حکومت‌شوندگان مطابقت دارد.تشبیه معشوق به پادشاه و شیوة مقابله با او در غزلیات سعدی، طرح آگاهانه­تری از شاعران دیگر دارد. سعدی به پذیرش مانع معتقد است و با این شگرد، صلح­طلبی تودة مردم را در برابر ستیزه­جویی طبقة حاکم برجسته می­کند. انتقاد از قدرت در قالب عشق، استتار و نهان‌شدن شاعر پشت این استعاره را ممکن می‌کند. در اینجاست که شاعر می‌تواند دیدگاه انتقادی خود را مستقیم و بی­پروا و گاه تلخ و گزنده مطرح کند.